Otto Neurath, een Joodse wereldverbeteraar in ballingschap in Den Haag

Otto Neurath (1882-1945) was een Weense wetenschapper, die zich zijn gehele leven heeft ingezet voor een betere wereld. Zijn opvatting was dat iedereen, en vooral ook niet-opgeleide mensen, de maatschappij moesten kunnen begrijpen. Om informatie duidelijker te maken ontwikkelde Neurath de zogeheten Isotype, een methode die met behulp van eenvoudige afbeeldingen grote getallen in statistieken verduidelijkt of moeilijke begrippen begrijpelijk maakt.

Een briljante Oostenrijkse wetenschapper

Otto Neurath is op 10 december 1882 in een intellectueel milieu in Wenen geboren. Zijn Joodse vader Wilhelm Neurath was hoogleraar economie aan de Wiener Handelsakademie.
Otto groeide op in een huis vol boeken. Hij studeerde in Wenen en Berlijn en promoveerde in 1906 summa cum laude op de economische aspecten van de antieke samenleving.

Oorlogseconomie en beeldstatistiek

In de Eerste Wereldoorlog krijgt Neurath bij het Ministerie van Oorlog de leiding over de afdeling voor oorlogseconomie. Neurath benadrukte in zijn werk dat de ‘techniek’, die voortkwam uit de oorlogsindustrie, ook kon worden benut voor vrede en welvaart van iedereen.
De sociaal-bewogen Neurath adviseerde in de jaren twintig van de vorige eeuw het socialistische stadsbestuur van Wenen over de verbetering van de sociale woningbouw. Zijn werk bracht hem in contact met mensen uit alle lagen van de bevolking. Neurath merkte dat hij aan hen ingewikkelde vraagstukken op een andere wijze duidelijk moest maken. Met steun van het Weense stadsbestuur richtte hij in 1924 in het Rathaus het ‘Gesellschafts- und Wirtschaftsmuseum’ (GeWiMu) op. Met grote platen en beeldstatistiek toonde Neurath in het museum economische en maatschappelijke ontwikkelingen en probeerde die voor iedereen begrijpelijk te maken. Beeldstatistiek zou vervolgens Neuraths levenswerk worden.

Otto Neurath en Gerd Arntz

Neurath had iemand nodig die zijn woorden om kon zetten in heldere, eenvoudige beelden. In 1926 ontmoette Neurath in Wenen de Duitse, sociaal betrokken kunstenaar Gerd Arntz (1900-1988). In 1929 trad Arntz in dienst van het GeWiMu. Hij zou vele symbolen voor de statistiek ontwerpen en samen met Otto Neurath de methode voor de beeldstatistiek optimaliseren.

De vlucht naar Den Haag

Aan het begin van de jaren dertig begon Otto Neurath zich zorgen te maken over zijn toekomst in Oostenrijk. In Italië was in 1924 Mussolini aan de macht gekomen en in Duitsland kregen de Nazi’s steeds meer invloed.
In 1934 besloot hij vanwege het opkomend Nazisme Oostenrijk te verlaten en vluchtte naar Den Haag, waar hij vele mensen kende, zoals leden van de vooraanstaande familie Broese van Groenou. Zijn echtgenote Olga Hahn en zijn naaste GeWiMu-medewerkster Marie Reidemeister (1898-1986) volgden hem korte tijd later. In Den Haag vinden de drie Oostenrijkse ballingen een bovenwoning in de Obrechtstraat 267.
Op 20 juli 1937 overleed Olga Neurath in het ziekenhuis Bronovo in Den Haag. Otto Neurath stortte zich na de dood van zijn echtgenote volledig op zijn werk.
In Den Haag bleef Neurath zich ook inzetten voor zijn levensdoel: het bereiken van een rechtvaardige samenleving, die aan zijn inwoners een maximale welstand en levensgeluk zou bieden. Hij hield bijvoorbeeld regelmatig drukbezochte lezingen in het Vredeshuis aan de Laan van Meerdervoort 19.

ISOTYPE-methode

In het najaar van 1934 kwam ook Gerd Arntz met zijn gezin naar Den Haag. In de jaren tussen 1934 en 1940 werkten Otto Neurath, Gerd Arntz en Marie Reidemeister verder aan de fundamenten van de beeldstatistiek. Neurath zag dat de beeldstatistiek ook kon dienen als taalfundament en introduceerde de ISOTYPE (International System Of TYpographic Picture Education)-methode, die met behulp van plaatjes in statistieken grote getallen of moeilijke begrippen verduidelijkt. In 1940 telde de beeldtaal van Neurath en Arntz 1140 beeldelementen die, met elkaar gecombineerd, allerlei samengestelde begrippen duidelijke konden maken. Stuk voor stuk zijn dit herkenbare symbolen. Ze zijn krachtig, vaak tijdloos en worden zelfs ook nu nog gebruikt, zoals sommige pictogrammen op verkeersborden of op luchthavens.

Vlucht naar Engeland

Otto Neurath realiseerde zich in mei 1940 dat hij met zijn Joodse afkomst en linkse opvattingen ook niet veilig zou zijn in Nederland. Op het allerlaatste moment verliet hij samen met Marie Reidemeister Den Haag en vluchtte op 14 mei 1940 vanuit de Scheveningse haven in de open reddingsboot ‘Zeemanshoop’ naar Engeland. Hier trad Neurath in februari 1941 met Marie Reidemeister in het huwelijk.
Gerd Arntz bleef met zijn gezin in Nederland achter. Neurath en Arntz zouden elkaar niet meer terugzien. Op 22 december 1945 overleed Otto Neurath in Oxford aan een hartstilstand.

Gerd Arntz zet het werk in Nederland voort

Gerd Arntz bleef ook na de oorlog in Nederland het werken met beeldstatistiek propaganderen en verschafte nog tot in het midden van de jaren zestig informatie over de ISOTYPE-methode. Hij publiceerde regelmatig in tijdschriften en kranten.
Op 4 december 1988 overleed Arntz in Den Haag

Met dank aan Wendy Louw

Verder lezen
F. Mertens, Een wereldverbeteraar in Den Haag. De Haagse ballingschap van Otto Neurath, publicatiereeks ‘Den Haag, stad van vrede, recht en veiligheid’ nr. 2 (Den Haag 2007)

Stichting Stroom Den Haag – webdossier After Neurath