De oudste Torarol in Nederland

FacebooktwitterredditpinterestlinkedinmailFacebooktwitterredditpinterestlinkedinmail

De synagoge van de Liberaal Joodse Gemeente Den Haag aan de Prinsessegracht herbergt een schat van onnoemelijke waarde, namelijk de oudste Torarol van Nederland.

Tora

Heilige Ark in de synagoge van de Liberaal Joodse Gemeente Den Haag aan de Prinsessegracht. In deze kast wordt een circa 700 jaar oude Torarol bewaard – Foto Dienst voor de Stadsontwikkeling, collectie Haags Gemeentearchief

Heilige Ark in de synagoge van de Liberaal Joodse Gemeente Den Haag aan de Prinsessegracht. In deze kast wordt een circa 700 jaar oude Torarol bewaard –
Foto Dienst voor de Stadsontwikkeling, collectie Haags Gemeentearchief

‘Tora’ betekent letterlijk leer of lering. De Tora bestaat uit de eerste vijf boeken van de Tenach (Joodse bijbel), die als de voornaamste basis van het Joodse geloof gelden en de vroegste geschiedenis van het Joodse volk vertellen. Op elke sabbat wordt in de synagoge een gedeelte uit de Tora gelezen. In één jaar wordt de hele Toratekst gelezen. Op de dag na het Loofhuttenfeest wordt het slot van de Tora gelezen.

De Heilige Ark

De Tora is geschreven op een rol perkament. Torarollen worden in de synagoge bewaard in een kast, de ‘Heilige Ark’ of Aron Hakodesj, de naam volgens de Asjkenazische traditie of Hechal, volgens de Sefardische. De Heilige Ark is tegen de muur van de synagoge aan de kant van Jeruzalem geplaatst. In de synagoge van de Liberaal Joodse Gemeente Den Haag staan meerdere rollen, waaronder een zeer oude Sefardische Torarol.

Een Torarol keert terug

De Portugees-Joodse of Sefardische gemeente in Den Haag had tot aan de Tweede Wereldoorlog een eigen synagoge aan de Prinsessegracht. In de Tweede Wereldoorlog bracht de Portugees-Joodse gemeente het archief onder bij het Haags Gemeentearchief. De archiefdocumenten zijn op deze wijze de Tweede Wereldoorlog ongeschonden doorgekomen. Particuliere personen verborgen de Torarollen.
De meeste lidmaten van de Portugees-Joodse Gemeente in Den Haag zijn in de Tweede Wereldoorlog vermoord. Van de bijna vierhonderd leden waren er na de oorlog nog maar acht over. Dit betekende het einde van de Portugees-Joodse gemeente in Den Haag.
De Liberaal Joodse Gemeente Den Haag kocht de synagoge aan de Prinsessegracht en restaureerde het gebouw in de periode 1974-1976. Tijdens de restauratiewerkzaamheden kreeg rabbijn Soetendorp een oude Torarol als geschenk. Uit het verhaal van de schenkers bleek dat deze oude Torarol van de Portugees-Joodse gemeente een ‘onderduikplaats’ had gevonden bij een niet-Joodse familie. Begin jaren ’70 is deze Torarol teruggekeerd naar de synagoge.

2018-04-26 oudste torarol bij LJG Den Haag – foto’s Henri Heijmans

Een onderzoek naar de ouderdom

Rabbijn Abraham Soetendorp was geïntrigeerd door de oude Torarol. Het handschrift leek op een hoge ouderdom te wijzen. Hij benaderde omstreeks 1990 dr. Eric F.L. Ray, een Engelse specialist in oude Hebreeuwse handschriften, die direct zag dat het handschrift grote gelijkenis vertoonde met de wijze waarop het Hebreeuws in de dertiende tot vijftiende eeuw in Spanje werd geschreven. Maar definitieve zekerheid kon hij niet geven, omdat Torarollen niet zijn gedateerd en archiefstukken die de ouderdom zouden kunnen bewijzen ontbraken.
Dr. Eric Fray besloot in overleg met rabbijn Soetendorp de Torarol aan een nauwkeurig onderzoek te onderwerpen. Tweederde van de rol bleek geschreven met heel oude inkt en in een Spaans handschrift uit de dertiende of veertiende eeuw. Ook andere Hebraïca-specialisten in en buiten Engeland concludeerden dat het schrift van de oude ‘Haagse’ Tora uit de dertiende of veertiende eeuw zou moeten dateren. Maar een definitieve datering kon niet worden gegeven.
Daarom is vervolgens besloten op een verstevigingsstrip van de Torarol een carbon-14-test uit te voeren en met deze technologie de ouderdom te dateren. De test wees een ouderdom van 700 jaar uit. Bij een carbon-14-test geldt een marge van plus of min honderd jaar. Dit betekent de Torarol uit de periode tussen 1200 en 1400 dateert.
Ook toonde het onderzoek aan dat het perkament van de Torarol met zeer koperhoudend water is vervaardigd. Uit onderzoek van niet-Joodse Spaanse perkamenten documenten weten we dat het Madrileense perkament in die tijd veel koper bevatte, nergens anders is bij onderzoek in de Late Middeleeuwen zo’n hoog percentage koper gevonden.

Andere oude Torarollen

Ook elders in de wereld bevinden zich oude Torarollen, zoals de Samaritaanse rol (circa twaalfde tot veertiende eeuw), die in de Samaritaanse synagoge in het centrum van Nablus wordt gebruikt. Aan deze rol is evenwel in de loop van de eeuwen zeer veel veranderd om hem aan te passen aan de gewoonten en wensen van de Samaritaanse Joden die deze rol in gebruik hebben. Ook zijn er veel oudere originele, maar incomplete fragmenten van bijbelteksten in de omgeving van de Dode Zee gevonden.
De Joodse gemeente Mikve Israel in Willemstad op Curaçao heeft een Toralrol in vijftiende-eeuws Portugees-Hebreeuws handschrift in eigendom.
De bibliotheek van Bologna bezit een Torarol uit de twaalfde of dertiende eeuw. Elders in Italië hebben de synagogen in Venetië en Florence Torarollen uit de vijftiende eeuw. De rollen uit de laatste twee Italiaanse steden zijn evenwel door overstromingen dusdanig zwaar beschadigd dat ze niet meer in de synagogen kunnen worden gebruikt, maar vanwege hun grote historische betekenis worden bewaard.

De oude ‘Haagse’ Torarol komt uit Madrid

Het onderzoek naar de Torarol was in 1992 klaar. Na afronding van het onderzoek van dr. Eric Fray en andere onderzoekers konden zij slechts één conclusie trekken: een Spaans-Joodse schrijver had tussen 1200 en 1400 de Torarol van de Liberaal Joodse Gemeente in Den Haag vervaardigd in Madrid of omgeving.
Daarmee is de ‘Haagse’ Torarol de oudste van Nederland.

Verder lezen
E.F.L. Ray, ‘De oudste Sefer Tora ter wereld’, in: 275 jaar Haagse snoge. Nieuwe elan in eeuwenoud gebouw (Den Haag 2002) p. 120-122.