Sara Lessing (1905-1944) en het Cabaret Hollandais in Den Haag

FacebooktwitterredditpinterestlinkedinmailFacebooktwitterredditpinterestlinkedinmail

Door Casper Postmaa

Prentbriefkaart van het ‘Orchestre Sara Lessing’ in Grand-Café-Restaurant D.M. van Vlugt aan de Bezuidenhoutseweg 13, circa 1930. De violiste is Sara Lessing, aan de piano haar man Karel Nathan van Gelderen, de cellist is haar broer Joop Lessing. Rechts in de hoek de microfoon van de Haagse Telefoon Radio – collectie Joods Historisch Museum

Twee plakboekjes van de Joodse violiste Sara Lessing

Alweer een paar maanden geleden lagen er bij het Haags Gemeentearchief twee plakboekjes ter inzage over de Joodse violiste Sara Lessing (1905-1944) en haar Cabaret Hollandais Orkest dat in de jaren dertig in het gelijknamige etablissement aan de Dagelijkse Groenmarkt speelde. “Soms kun je uit zulke boekjes een heel leven halen,” luidde de tip van een medewerker van het archief. Soms, soms ook niet. Op een rommelmarkt in Berlijn vond kunstenaar Diederik Gerlach jaren geleden een plakboek van Helga Hesse, een Duitse B-actrice die ook een film had gemaakt. Omdat het bij een verhaal paste waar wij toen mee bezig waren, zagen we het album als een puzzel die we moesten oplossen, maar het bleef een zoekplaatje; wat bewegende beelden, een adres, meer niet. Sam Waagenaar (1908-1997), journalist, fotograaf, acteur, schrijver en nog veel meer, had echter aan twee simpele plakboeken van Mata Hari – gekregen van haar werkster – genoeg om hem op het spoor te zetten van een boek dat lange tijd gold als hét standaardwerk over de spionne uit Leeuwarden. Een bewonderenswaardige prestatie, al was er van Mata Hari wel wat meer documentatie voorhanden dan in het geval van Helga Hesse.

Knipselboekje van Sara Lessing (Ilona Palmay) – privécollectie familie Lessing

Zou het mogelijk zijn om violiste Sara Lessing weer tot leven te wekken met niet meer dan wat krantenstukjes, portretten, handgeschreven bedankjes van collega’s, programma’s van de muziek die ze speelde en het telefoonnummer van haar neef Dio Lessing in Wassenaar? Helaas, zelfs Google en sites als delpher.nl met miljoenen vooroorlogse pagina’s uit kranten en tijdschriften geven slechts het hoognodige prijs, haar eigen naam valt zelfs zeer zelden. Als er iemand nog in leven is die haar heeft zien optreden, dan zal hij of zij Sara alleen kennen als Ilona Palmay, haar artiestennaam. Op 5 mei 1944 loopt het spoor definitief dood als zij sterft in Auschwitz.

Onthutsend aan het verhaal van Sara Lessing is dat we er zo weinig van weten, en dat wij als Hagenaars nauwelijks nog bekend zijn met het amusement en de gelegenheden waarnaar haar plakboeken zo liefdevol verwijzen. Alsof die tijd is uitgewist.

Coliseum Theatre in Londen

Sara Lessing was het kind van kleermaker Mozes Lessing (1871, Haarlem-1927, Rotterdam)en Esther Stouwer (1878, Amsterdam-1943, Sobibor). Zijn dochter was voorbestemd violiste te worden, zijn zoon Jo(op) kreeg de cello toegewezen en beiden groeiden uit tot beroepsmusicus. Zoals toen wel meer voorkwam, verdienden ze hun brood met optredens door allerlei genres te combineren. Sara kreeg vioolles van de destijds beroemde Russische violist Alexander Schmuller, die ook haar chef was bij het Rotterdams Philharmonisch Orkest, en zij trad op in Londen, waar ze in het Coliseum Theatre zowel licht als klassiek repertoire bracht.

Café-restaurant Hollandais aan de Dagelijkse Groenmarkt 29 in Den Haag. Daar trad Sara Lessing op met haar orkest – collectie Haags Gemeentearchief

Cabaret Hollandais aan de Dagelijkse Groenmarkt in Den Haag

En toen begonnen de twee succesvolle jaren aan de Dagelijkse Groenmarkt 29 in Den Haag. Café-restaurant Hollandais kreeg onder de bezielende leiding van ondernemer W.H. Klijn sr. en zijn zonen een nieuwe bestemming, een clubachtig theater met cabaret voor het hele gezin. Sara dirigeerde het orkest, haar man Karel Nathan van Gelderen zat achter de piano en broer Joop was er af en toe ook bij. Het adres aan de Groenmarkt heeft zover bekend geen verdere muziekgeschiedenis, de eind jaren zestig beroemde Club 192 van Jacques Senf zat niet in hetzelfde pand, maar een paar huizen verder.

Cabaret Hollandais was vanaf de opening op 27 mei 1932 een doorslaand succes, de kranten waren laaiend enthousiast, met name over het orkest van Ilona Palmay. Haar plakboekjes staan vol met bewijzen daarvan, de meeste artiesten hebben naast hun opdracht een foto ingeplakt. Het is een internationaal gezelschap – sommigen hebben in één regel drie talen nodig – dat zich van kleurrijke pseudoniemen bediende als Leonid Stroganoff, Lu Chang Fu of King Repp. Soms stonden er wat bekendere namen in het programma; Willy Walden trad er op samen met Wiesje Bouwmeester, die toen een ster was. Willy Corsari, behalve als zangeres en actrice ook succesvol schrijfster, zong in Hollandais een lied van Jan Campert (de vader van schrijver Remco en, later, auteur van het beroemde gedicht ‘De achttien dooden’) met wie zij een verhouding had. Inderdaad, het is très petit histoire.

Op 1 juni 1933 nam Sara Lessing afscheid van Hollandais, zoals altijd werd ook nu weer het Wilhelmus gespeeld, en in 1937 viel ook het doek voor het cabarettheater zelf. In het laatste jaar probeerde Klijn het nog met Cineac-achtige bioscoopvoorstellingen (‘Prinses Juliana bezoekt Sparta-Feyenoord’), maar ook dat bracht het succes van weleer niet terug; het cabaret ging het in Scheveningen proberen in een voormalige bierhal. Tot zover Cabaret Hollandais.

Opdrachten in het vriendenboekje van Sara Lessing (Ilona Palmay), onder meer van Willy Walden – privécollectie familie Lessing

Het grote drama

Het grote drama in het leven van Sara moest toen nog beginnen. Sara Lessing en haar man Karel Nathan van Gelderen overleefden Auschwitz niet, haar broer Joop wel; hij speelde cello in het kamporkest, wellicht dat dát zijn redding was.

Toen de nazi’s in 1944 tijdens zogeheten dodenmarsen hun gevangenen vanuit Auschwitz naar Duitsland transporteerden, zag Joop de man van zijn zus, Karel van Gelderen, dood langs de weg liggen. Zijn vrouw Judic overleefde evenmin in Polen. In 1946 vond Joop zijn in 1938 geboren zoon Max (hij vertrok uit Westerbork met dezelfde trein als Anne Frank) terug, die wonder boven wonder de kampen had overleefd. ‘Speelde u vroeger voor mij op de grote bas?’, zei hij tegen zijn vader. “Daarna,” vertelt Dio Lessing, de naoorlogse (1959) zoon van Joop, “werd er vooral over de oorlog gezwegen. Ook ik weet niet meer van Sara en haar man dan wat in de plakboekjes staat.”

Toch keerde er nog één echo terug. Een paar jaar geleden bezocht Paul, een andere zoon van Joop, Auschwitz. Toen hij de expositieruimte binnenging, stond op de eerste koffer die hij zag in grote letters een naam geschreven: ‘Karel van Gelderen’. Voor altijd op de vlucht.

Het knipselboekje en het vriendenboekje van Sara Lessing berusten in digitale vorm bij het Haags Gemeentearchief.

Verder lezen

Dit artikel van Caspar Postmaa is ook gepubliceerd in Den Haag Centraal (5 juli 2018), p. 9.

Corien Glaudemans, ‘De Haagse Telefoon Radio Vereniging’, in: Den Haag Centraal (24 augustus 2017) p. 6
NB Sara Lessing trad met haar orkest regelmatig op voor de Haagse Telefoon Radio Vereniging

Max Lessing, neefje van Sara Lessing en zoon van Joop Lessing, behoorde tot de zogenaamde ‘onbekende kinderen’-groep in Westerbork. Over de onbekende kinderen in Westerbork verscheen het boek:
Daphne Meijer, Onbekende Kinderen. De laatste trein uit Westerbork (Amsterdam 2001)