Den Haag kende voor de oorlog twee Joodse woningbouwverenigingen: Vereeniging tot het Verschaffen van Woningen aan Minvermogenden (VVWM) in de Schilderswijk en Mischkenot Israël in de Schilderswijk en Transvaal. VVWM bestaat nog steeds. Onlangs verscheen van Richard Kleinegris, Fred van der Burg en Just de Leeuwe het boek ‘Compact en Harmonisch. Sociale woningbouw in Den Haag 1850-2015’. De auteurs schetsen in deze fraai uitgevoerde publicatie de belangrijke momenten die door de jaren heen de bouw van sociale huurwoningen hebben beïnvloed en besteden ook ruime aandacht aan de Joodse sociale woningbouw.
Sociale woningbouw in Den Haag
Vanaf het midden van de negentiende eeuw is er in Den Haag aandacht voor de huisvesting van de armlastige inwoners en arbeiders, die naar de stad trokken voor werk. Vóór de invoering van de Woningwet in 1901 was woningbouw voor armlastige Hagenaars vooral een zaak voor particulieren. Rond 1850 namen welgestelde liberalen het voortouw om voor verbetering van woonomgeving te zorgen. Tot aan de Tweede Wereldoorlog bepaalden verenigingen de sociale woningbouw. De wederopbouw van de stad en de stadsvernieuwing na de oorlog was vooral in handen van de gemeente. Het boek eindigt met de bouw in de VINEX-locaties.
Joodse woningbouwverenigingen ontstonden vanaf het einde van de negentiende eeuw.
Vereeniging tot het Verschaffen van Woningen aan Minvermogenden (VVWM)
Een van de vroege sociale woningbouw-initiatieven in Den Haag nam de jonge Joodse ondernemer Jacob Simons (1845-1921). Hij hield al in 1869 een pleidooi voor betere woningen voor armlastige Joodse Hagenaars. Dit initiatief mislukte. Wel slaagde zijn plan in 1882, toen de artsen dr. D.L. Roozenburg en dr. A.H. Pareau namens de ‘Cholera-Commissie’ om verbetering van de woonsituatie in de Joodse buurt vroegen. Zij wilde dat de verkrotte hofjes zouden worden afgebroken.
In 1884 bracht Simons een groep bestuurders bijeen die de Vereeniging tot het Verschaffen van Woningen aan Minvermogenden (VVWM) hebben opgericht. Vanaf 1887 bouwde de vereniging 202 woningen aan de Van Ostadestraat. Onder de eerste bewoners waren de Joden in de minderheid. Toch besloot het bestuur van de vereniging verder te bouwen. Uiteindelijk ontstond midden in de Schilderswijk een complex van 136 verenigingswoningen, dat in de volksmond thans de naam draagt ‘Van Ostadehofje’.
De ‘woningbouwvereniging met de lange naam’ bestaat nog steeds.
Mischkenot Israël
De Joodse woningbouwvereniging Mischkenot Israël (Woningen van Israël of Joodse woningen) was in 1921 opgericht onder de naam ‘Vereeniging voor de bouw van een Joodsche volkswijk’. De vereniging bouwde in Transvaal en in de Schilderswijk. De woonhuizen van dit sociale woningbouwcomplex waren ontworpen door het architectenbureau van Lodewijk Simons (1869-1936), zoon van Jacob Simons, en Theodoor van Braningen (1880-1962). Zij hadden het plan in Den Haag een grote ‘Joodsche volkswijk’ te maken. De enorme doorbraak van de Haagse binnenstad voor de aanleg van de Grote Markstraat had ingrijpende gevolgen voor de inwoners van de Joodse buurt. Vele sloppen, hofjes en bouwvallige zouden worden gesloopt. Simons en Van Braningen spraken de verwachting uit dat de Joodse buurt achter het Spui zou verdwijnen en ontwierpen daarom in 1921 een plan voor een nieuwe Joodse volkswijk.
In 1926 kwam het eerste wooncomplex gereed: 278 woningen tussen de Herman Costerstraat, de Langnekstraat, de Wolmaranstraat en de Hoefkade. In de straten kwam ook een groot aantal pakhuizen voor de stalling van karren en paarden, omdat de meeste huurders een inkomen verdienden in de straathandel.
In 1935 kwamen aan de Marktweg 94 nieuwe woningen van Mischkenot Israël. Veel bewoners van deze panden vonden kort nadien een plek op de nieuwe Haagse Markt aan de Herman Costerstraat.
Vijf jaar later brak de oorlog uit. Op last van de Duitse bezetter moest Mischkenot Israël in 1942 ontbonden worden. De meeste Joodse bewoners van huizen van deze woningbouwvereniging zijn in de Duitse vernietigingskampen vermoord. In 1943 nam de gemeente Den Haag onder aanvoering van NSB-burgemeester Harmen Westra en de nationaalsocialistische wethouder O.E. van Rappard Mischkenot Israël over onder vergoeding van de rijksbijdrage aan de bouw en de liquidatiekosten.
Na de Tweede Wereldoorlog besloten de Joodse bestuursleden C. Polak, M. Speyer en D. Simons van Mischkenoth Israël niet tot voortzetting van de woningbouwvereniging over te gaan, omdat er nauwelijks Joodse huurders waren die de oorlog hadden overleefd. In overleg met het gemeentebestuur werd in 1946 de woningbouwvereniging opgeheven. De woningen werden in september 1947 aan de gemeente Den Haag overgedragen.
Richard Kleinegris, Just de Leeuwe en Fred van der Burg, Compact en Harmonisch. Sociale woningbouw in Den Haag 1850-2015 VOM-reeks 2016, nummer 1 (Gemeente Den Haag 2015) 256 p. € 29,50
Richard Kleinegris en Just de Leeuw schreven in het Jaarboek 2016 van de Geschiedkundige Vereninging Die Haghe een uitgebried artikel over de Woningbouwvereniging Mischkenot Israel ( ‘De Joodse woningbouwvereniging Mischkenot Israel 1920-1946. “Alleszins aanleiding” voor een Joodse woningbouwvereniging’, p. 124-154)